2+2=5

"Έπειτα, ξέρετε, είμαι βέβαιος πως εμείς που κατοικούμε στα υπόγεια, είναι ανάγκη να μας κρατούν σαν μαντρόσκυλα, καλά δεμένους. Γιατί μολονότι είμαστε ικανοί να μείνομε σαράντα χρόνια στην τρύπα μας χωρίς να πούμε λέξη, ως τόσο όταν βγούμε στο φως της μέρας, μιλούμε ακατάπαυστα..."

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (Το Υπόγειο)

"..Θα μου πείτε πως πρόκειται για χρόνια σχετικώς βάρβαρα∙ πως κι η εποχή μας είναι σχετικώς βάρβαρη, γιατί μπήγουν ακόμα τις βελόνες στους ανθρώπους∙ πως αν και ο άνθρωπος έγινε πιο διορατικός παρ' ό,τι ήταν στις βάρβαρες εποχές, βρίσκεται πολύ μακριά ακόμα και δε συνήθισε να φέρνεται όπως του προστάζει η λογική και η επιστήμη.
Ωστόσο έχετε την πεποίθηση πως θα συνηθίσει χωρίς άλλο τη στιγμή που θα εξαφανιστούν μερικές παλιές και κακές συνήθειες, κι όταν ο ορθολογισμός κι η επιστήμη θ' αλλάξουν ολότελα την ανθρώπινη φύση και θα την κυβερνούν κανονικά.

Έχετε την πεποίθηση πως ο άνθρωπος τότε θα παύσει να γελιέται ξεπίτηδες, και σα να λέμε θ' αρνηθεί αναγκαστικά ν' αντιτάξει τη θέλησή του προς τη λογική. Και θα πείτε ακόμα πως η επιστήμη θα διδάξει στον άνθρωπο (αν κι αυτό κατά τη γνώμη μου είναι περιττό) πως δεν έχει πραγματικά μέσα του, ούτε θέληση, ούτε ιδιοτροπία∙ και πως ποτέ δεν είχε, αφού μοιάζει με πιάνο που το παίζει ο καθένας όπως θέλει, και πως ο κόσμος κυβερνιέται από τους νόμους της φύσης δηλαδή πως κάθε του πράξη δεν προέρχεται από τη θέλησή του, αλλά από τους νόμους αυτούς. Επομένως φτάνει μόνο ν' ανακαλύψει τους φυσικούς νόμους ο άνθρωπος για ν' αντιταχθεί προς αυτούς. Η ζωή θα του γίνει τότε ευκολότερη. Όλες οι ανθρώπινες πράξεις θα περιορισθούν μαθηματικά στους νόμους αυτούς σαν σε πίνακα λογαρίθμων πολύ εκτεταμένο και διηρημένο, σε καταλόγους μέσα σ' ένα ευρετήριο, ή καλύτερα: θα τύπωναν βιβλία ωφέλημα σαν τις σημερινές εγκυκλοπαίδειες μέσα στις οποίες όλα θα τα πρόβλεπαν, θα τα υπολόγιζαν, θα τα κανόνιζαν και δε θα είχε πια ο κόσμος δράματα και περιπέτειες.

«Τότε — εξακολουθήστε — οι οικονομικές σχέσεις θα πάρουν μια καινούρια όψη. Επειδή όλα θα υπολογισθούν με μαθηματική ακρίβεια, στη στιγμή θα λύονται όλα τα ζητήματα, γιατί απλούστατα όλες οι πιθανές λύσεις, θα έχουν εξευρεθεί. Τότε θα χτίσομε ένα κρυσταλλένιο παλάτι. Τότε... Με μια λέξη θα γίνει παράδεισος ο κόσμος».

Και ποιος μας εγγυάται — μιλώ εγώ τώρα — πως η πλήξη δε θα μας κατασυντρίψει τότε∙ γιατί σε τι θα καταγινόμαστε αφού όλα θα τα έχει προβλέψει ο πίνακας; Μα, από την άλλη μεριά, όλα θα 'ναι πολύ λογικά. ..."

....

"..Ο άνθρωπος αγαπά να χτίζει και να χαράζει δρόμους, αυτό είναι αναμφισβήτητο. Μα γιατί ν' αγαπά μέχρι τρέλας και την καταστροφή, το χάος; 

πείτε μου το λοιπόν! Πάνω σ' αυτό επιθυμώ να πω κι εγώ δυο λόγια, ξεχωριστά. Αν αγαπά τόσο την καταστροφή και το χάος (είναι αναμφισβήτητο πως τ' αγαπά κάποτε μάλιστα πολύ) μήπως είναι γιατί εξ ενστίκτου φοβάται ότι θα φτάσει στο σκοπό, και ότι θα τελειώσει το οικοδόμημα που άρχισε; Που ξέρετε; Ίσως να μην αγαπά το οικοδόμημα παρά μόνο από μακριά, μα καθόλου από κοντά∙ ίσως να θέλει μόνο να το φτιάσει μα όχι και να το κατοικήσει∙ να το εγκαταλείψει μόνο στα οικιακά ζώα: στα μυρμήγκια, τα πρόβατα και τ' άλλα. Τα μυρμήγκια έχουν εντελώς διάφορο γούστο. Έχουν ένα οικοδόμημα καταπληκτικό στο είδος του, ακατάστρεφτο: τη μυρμηγκοφωλιά. 

Τα αξιοσέβαστα μυρμήγκια άρχισαν από τη μυρμηγκοφωλιά και θα τελειώσουν ασφαλώς εκεί,  ράγμα που τους περιποιεί μεγάλη τιμή για την επιμονή τους και το θετικό τους πνεύμα. Ο άνθρωπος όμως είναι επιπόλαιο πλάσμα, ανισόρροπο και ίσως όπως ο παίχτης του ζατρικιού, αγαπά μόνο το παίξιμο και όχι το σκοπό του παιχνιδιού. Και ποιος ξέρει (δεν μπορούμε ν' απαντήσομε) ίσως ο σκοπός στον οποίο τείνει η ανθρωπότητα να είναι μόνο το ακατάπαυστο παίξιμο, με άλλα λόγια∙ ενδιαφέρεται μόνο για την ίδια τη ζωή κι όχι για το σκοπό της που δεν είναι άλλο βέβαια παρά το δυο και δυο κάνουν τέσσερα, δηλαδή ένας τύπος. Μα δυο και δυο κάνουν τέσσερα αυτό δεν είναι πια η ζωή, κύριοι, είναι το αρχίνισμα του θανάτου. Άλλωστε ο άνθρωπος φοβήθηκε πάντα αυτό το δυο και δυο κάνουν τέσσερα, και το φοβάμαι κι εγώ ακόμα. Ας παραδεχτούμε πως ο άνθρωπος άλλο δεν κάνει παρά ν' αναζητεί το δυο και δυο κάνουν τέσσερα∙ διασχίζει ωκεανούς, ριψοκινδυνεύει τη ζωή του στα ψαξίματά του, μα το να βρει κάτι πραγματικά φοβάται, φοβάται στα γερά. Καταλαβαίνει πως όταν θα το 'βρει δε θα 'χει πια τίποτε άλλο να ζητήσει. Οι εργάτες σαν αποτελειώσουν τη δουλειά τους, παίρνουν τουλάχιστον χρήματα, πάνε στο καπηλειό και έπειτα ψάχνουν πάλι για δουλειά. Και να, βρίσκουν για άλλες έξη μέρες. Μα ο άνθρωπος που θα πάει; Ναι, βλέπει κανείς πως αρχίζει να στενοχωριέται, όταν φτάνει το σκοπό του. Αγαπά το πως να τον φτάσει μα όχι και να τον φτάσει, ολότελα. Αυτό βέβαια είναι παράξενο. Με μια λέξη ο άνθρωπος είναι παράξενα καμωμένος. Χωρίς άλλο κάτι το αστείο υπάρχει μέσα σ' όλ' αυτά. Μα δυο και δυο κάνουν τέσσερα, αυτό είναι ανυπόφορο πράγμα. Δυο και δυο κάνουν τέσσερα! Μα κατά τη γνώμη μου, κύριοι είναι αυθάδεια. Δυο και δυο κάνουν τέσσερα, μοιάζει με κάποιον αυθάδη που στέκεται στη μέση του δρόμου, με τα χέρια στη μέση και σου τον φράζει, σε προκαλεί. Συμφωνώ, δυο και δυο κάνουν τέσσερα, είναι έξοχο πράγμα: μα για να το θαυμάσω, όχι! Λοιπόν! δυο και δυο κάνουν πέντε, είναι καμιά φορά πιο χαριτωμένο αυτό.

Γιατί ως τόσο είμαστε πεπεισμένοι με τόση βεβαιότητα κι επισημότητα, πως ο άνθρωπος έχει μόνο ανάγκη από κείνο που είναι κανονικό και θετικό, και πως μόνο η ευτυχία είναι χρήσιμη για τον άνθρωπο; Δεν κάνει τάχα λάθος η λογική όσον αφορά τις χρησιμότητες; Λέτε πως ο άνθρωπος αγαπά την ευτυχία μόνο; Μα ίσως ν' αγαπά άλλο τόσο και τον πόνο; Και ίσως ο πόνος να του είναι τόσο χρήσιμος όσο κι η ευτυχία. Λοιπόν ο άνθρωπος αγαπά τον πόνο, με πάθος, είναι γεγονός αυτό. Εδώ είναι περιττό ν' ανατρέξομε στην παγκόσμια ιστορία. Ρωτήστε τον εαυτό σας, αν είσαστε άνθρωπος κι αν έχετε ζήσει οπωσδήποτε. Όσο για μένα το βρίσκω αδιάντροπο μάλιστα, ν' αγαπά κανείς μόνο την καλοπέραση. Κακό ή καλό δεν ξέρω, μα είναι ευχάριστο να σπάσει κανείς καμιά φορά κάτι. Δεν είμαι βέβαια ο μοναδικός σημαιοφόρος του πόνου, μα δεν επιμένω άλλο τόσο και στην καλοπέραση, θέλω να κάνω το καπρίτσιο μου και να μην επεμβαίνει κανείς σ' αυτό. Ξέρω πως ο πόνος δεν μπαίνει στα κωμειδύλλια, παραδείγματος χάριν. Σ' ένα κρυσταλλένιο παλάτι, είναι απαράδεχτος: ο πόνος είναι αμφιβολία, άρνηση, και πως ν' αμφιβάλλει κανένας μέσα σ' ένα κρυσταλλένιο παλάτι; 

Και όμως, είμαι βέβαιος πως ο άνθρωπος ποτέ δε θ' αποκηρύξει τον αληθινό πόνο, την καταστροφή και το χάος. Ο πόνος; Μα είναι και η μόνη αιτία της συνείδησης. Αν και σας δήλωσα στην αρχή, πως 

κατά τη γνώμη μου, η συνείδηση είναι για τον άνθρωπο το πιο μεγάλο δυστύχημα, ξέρω ωστόσο πως ο άνθρωπος την αγαπά και δε θα την αλλάξει με καμιά άλλη ευχαρίστηση. Η συνείδηση παραδείγματος χάριν στέκεται πολύ πιο πάνω από τα δυο και δυο κάνουν τέσσερα. 

Ύστερ' από το δυο και δυο κάνουν τέσσερα, χωρίς άλλο δε μένει πια τίποτε, όχι μόνο να κάνομε, μα και να γνωρίσουμε τις πέντε μας αισθήσεις και να βυθιστούμε στην έκσταση. Λοιπόν, και με τη συνείδηση έχομε το ίδιο αποτέλεσμα, δηλαδή, δε μένει πια τίποτε να κάνομε, εκτός από του να μαστιγωνόμαστε καμιά φορά∙ ζωντανεύει κι αυτό τον άνθρωπο. Κι όσο οπισθοδρομικό και να 'ναι, κάτι αξίζει κι αυτό, παρά το τίποτε. ..."

(Fyodor Dostoyefsky, ΤΟ ΥΠΟΓΕΙΟ (αποσπάσματα)

Εκδόσεις Δ.Κοροντζή, Αθήνα 1979

Μετάφραση: Γ.Σημηριώτη)