"Η διαχρονικότητα του Σωκράτη"
Ο Κώστας Βάρναλης γεννήθηκε το 1884 στον Πύργο της Βουλγαρίας (τότε Ανατολική Ρωμυλία), όπου βίωσε το κλίμα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Το 1898 τέλειωσε το Ελληνικό Σχολείο και σε ηλικία δεκαοχτώ ετών διορίστηκε δάσκαλος στο σχολείο του Πύργου. Πήρε μέρος στη διαμάχη για το Γλωσσικό Ζήτημα ως υποστηρικτής των δημοτικιστών.
Το 1907 συμμετείχε στην ίδρυση του ποιητικού περιοδικού «Ηγησώ» από το οποίο κυκλοφόρησαν δέκα τεύχη. Συμμετείχε στον δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο με τους «απαλλαγέντας και αγυμνάστους του 1900-1902».
Από το 1910 άρχισε να ασχολείται με τη λογοτεχνική μετάφραση. Το 1919 έφυγε με υποτροφία για μετεκπαίδευση στην Αισθητική και τη Νεοελληνική Φιλολογία στο Παρίσι. Η εκεί παραμονή του σηματοδότησε την ιδεολογική προσχώρησή του στο μαρξιστικό διαλεκτικό υλισμό, καρπός της οποίας υπήρξε το ποίημα «Προσκυνητής». Το 1929 παντρεύτηκε την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου. Το 1932 εξέδωσε την «Αληθινή απολογία του Σωκράτη» . Παρέμεινε πιστός στην ιδεολογία του κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και του εμφυλίου και το 1956 τιμήθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, ενώ το 1959 τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν. Πέθανε το Δεκέμβρη του 1974.
Το συγκεκριμένο βιβλίο ουσιαστικά είναι η εικόνα του Κώστα Βάρναλη για τη στιγμή που ο Σωκράτης βρισκόταν ενώπιον των δικαστών αγορεύοντας. Στον πρόλογο του έργου ο συγγραφέας δίνει μια σύντομη περιγραφή του σκηνικού και των δικαστών και παρουσιάζει ένα σύντομο προφίλ του σπουδαίου φιλοσόφου. Στο πρώτο μέρος ο Σωκράτης αρχίζει την απολογία του με σαρκασμό και ειρωνεία, αλλά και έντονο περιπαιχτικό ύφος. Στο δεύτερο μέρος βάλλει κατά της απόφασης, ενώ φέρνει στο φως στοιχεία από την καθημερινότητά του. Στο τρίτο μέρος σχολιάζει την κοινωνία και τους θεσμούς, καθώς και την προσωπική του στάση απέναντι σε πρόσωπα και καταστάσεις. Κατά το τέταρτο μέρος ο Σωκράτης αναπτύσσει την φιλοσοφία του και επιμερίζει τις απόψεις του για τον άνθρωπο. Στο πέμπτο και τελευταίο μέρος ο Σωκράτης εκφράζει την πικρία του, όχι για τον επικείμενο θάνατό του, αλλά διότι αντιλαμβάνεται ότι πολύ λίγοι τον κατανόησαν πραγματικά, ενώ κάνει και ο ίδιος μια σύντομη αποτίμηση του έργου του.
Ο Κώστας Βάρναλης δημιούργησε ένα κείμενο ιδιαίτερο από πολλές απόψεις. Κατ’ αρχάς, η γλώσσα και οι λέξεις που επιλέγει ο συγγραφέας για το μονόλογο του Σωκράτη είναι χυμώδεις και απαράμιλλα εκφραστικές. Η εικόνα του φιλοσόφου παρουσιάζεται απλή και ταπεινή και ακόμα, όταν ο κατηγορούμενος εξανίσταται, διαφαίνεται η λιτότητα της φιλοσοφίας του. Κύρια πρόθεση του Βάρναλη, όπως αναδύεται από το κείμενο, είναι να μεμφθεί τους ηθικούς φραγμούς, τους θεσμούς και τους νόμους της πολιτισμένης κοινωνίας, καθώς και να αποκαλύψει την αδυναμία, την ανάγκη για κοινωνική αποδοχή, την ελπίδα για ελεύθερη έκφραση, ως στοιχεία κάθε ανθρώπινου όντος. Η δομή του κειμένου (τα πέντε μέρη και ο πρόλογος) είναι εξαιρετική, αφού δίνει το χρονικό περιθώριο στον αναγνώστη να αφουγκραστεί τα λόγια του Σωκράτη, αλλά και να περιεργαστεί κάθε κομμάτι της απολογίας με τη δέουσα προσοχή.
«Η Αληθινή απολογία του Σωκράτη» είναι ένα βιβλίο όπου ο Βάρναλης χρησιμοποιεί ένα ιστορικό γεγονός για να εκφράσει τις απόψεις και τη δυσαρέσκειά του για την ελληνική κοινωνία και που μοιάζει εξαιρετικά σύγχρονο και στην εποχή μας. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί η πολύ καλή και ιδιαιτέρως επιμελημένη έκδοση του βιβλίου. Προηγούνται του κειμένου μια επιστολή του Κωστή Παλαμά, άρθρο του Δημήτρη Γληνού, δυο πρόλογοι του ίδιου του Βάρναλη, καθώς και ένα μικρό κείμενο του Γιάννη Ρίτσου, ενώ το βιβλίο εμπλουτίζεται από την εικονογράφηση του Γιάννη Ρίτσου.
Ο «Σωκράτης» του Βάρναλη
ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΟΥΔΗΣ | Κυριακή 8 Ιουλίου 2001
Ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.) είναι ίσως το μόνο ιστορικό πρόσωπο και ασφαλώς ο μόνος φιλόσοφος από το χώρο του «ευρωπαϊκού πολιτισμού», που πέρασε πολύ πρώιμα από την ιστορία στο μύθο. Αυτό δεν οφείλεται τόσο στη σχετική ελλειπτικότητα των εξακριβωμένων βιογραφικών του στοιχείων, όσο στην ολική έλλειψη που παρατηρείται στη γραπτήπαράδοση του ίδιου του φιλοσοφικού του έργου.
Αυτή ακριβώς η μυθοποίηση του Σωκράτη υπομόχλευσε και τη «λογοτεχνοποίησή» του, το πέρασμά του από τη φιλοσοφία στη λογοτεχνία. Την αρχή είχε κάνει βέβαια, όσο ζούσε ακόμα ο ήρωάς του, ο Αριστοφάνης με τις Νεφέλες (423 π.Χ.), ένα έργο πολιτικής-κοινωνικής σάτιρας, στο οποίο ο συντηρητικός κωμωδιογράφος χρησιμοποιεί τον πρώτο πραγματικά αθηναίο φιλόσοφο ως άλλοθι για την πολεμική του κατά των ξενόφερτων ιδεολογικών αντιπάλων του: των σοφιστών, των εισηγητών της διαλεκτικής.
Ενώ η όψιμη αρχαιότητα και ολόκληρος, δυτικός και βυζαντινός, Μεσαίωνας βλέπουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη του αριστοφάνειου «Σωκράτη», η Αναγέννηση και, προπαντός, ο Διαφωτισμός ανακαλύπτουν το δικό τους «Σωκράτη»: τον πρωτοπόρο υπέρμαχο του Ορθού Λόγου εναντίον του θρησκευτικού και του εγκόσμιου Δογματισμού· εξοχότερο δείγμα αυτού του νεότερου Διαφωτιστή είναι ο αντικληρικαλιστής «Σωκράτης» (Socrate, 1759) του Βολταίρου.
Οι συγγραφείς του 19ου και του 20ού αιώνα ενσωμάτωσαν στον αρχικό μύθο του Σωκράτη πολλούς δευτεραγωνιστές της ιστορικής βιογραφίας του, για να εκφράσουν την πιο ετερογενή προβληματική του (μικρο)αστικού κοινού τους, όπως λ.χ. την αντίθεση μεταξύ Αισθητικής και Ηθικής (Σωκράτης-Αλκιβιάδης / Σωκράτης-Περικλής) ή το θέμα του έρωτα (Σωκράτης-Ασπασία) και του γάμου (Σωκράτης-Ξανθίππη).
Απότομο ξύπνημα
Μόλις στον ευρωπαϊκό Μοντερνισμό του Μεσοπολέμου επιχειρήθηκε η ριζική αναθεώρηση του παραδεδομένου μύθου του Σωκράτη με στόχο την κριτική ανατροπή της ίδιας της όψιμης αστικής κοινωνικής πραγματικότητας· από τις ανατρεπτικές αυτές επεμβάσεις στο σωκρατικό μύθο θα παρουσιάσω σ' αυτήν και στην επόμενη επιφυλλίδα μου τις δύο πιο αξιόλογες, ομόλογες και συγγενείς, περιπτώσεις: την ελληνική του Βάρναλη (Η αληθινή απολογία του Σωκράτη, 1931) και τη γερμανική του Brecht (Ο τραυματισμένος Σωκράτης, 1938/39).
Το δικό του «Σωκράτη» ο Βάρναλης τον κυοφορούσε ήδη από τη δεύτερη (1924) και την τρίτη (1926/27) «αυτοεξορία» του στη Γαλλία και φέρει κατά τη στιγμή της γέννησής του (Αθήνα 1931) τα γονίδια του νέου πνευματικού του πατέρα: μια σπάνια σύνθεση μιας ευρύτατης κλασικής και μοντέρνας παιδείας (ο Βάρναλης ήταν ταυτόχρονα κλασικός φιλόλογος και νεοελληνιστής) και σύγχρονης ιστορικοπολιτικής εμπειρίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Βάρναλης ήταν ένας κριτικός αναγνώστης του Πλάτωνα, ένας εμπνευσμένος μεταφραστής του Αριστοφάνη (και των Νεφελών του) και είχε παρακολουθήσει ως κριτικότατος «παρατηρητής» την κρίση των αστικών-καπιταλιστικών καθεστώτων στην Ελλάδα και την Ευρώπη από τον πρώτο μεγάλο Πόλεμο (1914/18) ως τη Μικρασιατική Καταστροφή (1919/22) και την πανευρωπαϊκή προέλαση των «εθνικών» φασιστικών δικτατοριών.
Ο «Σωκράτης» του Βάρναλη μεταβάλλεται σε μια persona της νέας κοσμοθεωρητικής γνώσης και ιστορικοκοινωνικής εμπειρίας του δημιουργού του, όπως εξηγούσε ο ίδιος λίγα χρόνια αργότερα (1935): «Γι' αυτό δεν παραποίησα τον "ιστορικό" Σωκράτη. Τη σκέψη του και τη δράση του τις άφησα, όπως θέλησε ο Ξενοφώντας και ο Πλάτωνας. Τον έκανα μοναχά ν' αλλάξει στα τελευταία του. Να ξυπνήσει απότομα από το τράνταγμα της θανατικής του καταδίκης και να ιδεί ξαφνικά τον κόσμο... ανάποδα».
Η αληθινή απολογία
Ο Βάρναλης έκανε δηλαδή με το «Σωκράτη» του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα ό,τι είχε κάνει ο Marx με το Hegel: τον άφησε (δια)λεκτικά «άθιχτο» με μιαν «απλή» αντιστροφή: τον έβαλε να στέκεται με το κεφάλι πάνω και τα πόδια κάτω με άλλα λόγια: από διαλεκτικό ιδεαλιστή τον έκανε διαλεκτικό υλιστή.
Η Αληθινή απολογία του Σωκράτη είναι μια παρωδία, μια «αντιστροφή» του «αντίστοιχου» έργου του Πλάτωνα. Η ανατροπή του πρωτοτύπου υποδηλώνεται από τους, ηθελημένους βέβαια, αναχρονισμούς του νέου έργου: Από τον Πλάτωνα παραλαμβάνονται μεν τα απαραίτητα realia: ο Σωκράτης, οι κατήγοροί του, οι πεντακόσιοι δικαστές του και πολλά άλλα πρόσωπα· η διατήρηση των παραγράφων του πρωτοτύπου παραπέμπει στην εκδοτική του κειμένου στην κλασική φιλολογία και η τελική πρόταση του Επιλόγου είναι μια απλή μετάφραση της τελευταίας πρότασης της πλατωνικής Απολογίας. Πολύ εντονότερα είναι όμως τα «σύγχρονα» realia: Οι αρχαίοι τόποι και οι δήμοι της αρχαίας Αθήνας αναφέρονται με τα σημερινά, «εκβαρβαρισμένα», ονόματά τους· οι αρχαίοι ιερείς έχουν γίνει ελληνορθόδοξοι παπάδες και ο Περικλής μένει στο Κολωνάκι· επιπλέον, η αττική αβρότητα της γλώσσας του Πλάτωνα έχει δώσει τη θέση της στη χυμώδη, λαϊκή τραχύτητα της γλώσσας του «ανατροπέα» του.
Ο νέος Σωκράτης δεν απολογείται κατηγορεί τους κατηγόρους του: Ο Ανυτος, πλούσιος βυρσοδέψης και πρώην στρατηγός του αθηναϊκού στόλου, που κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία και αθωώθηκε με τα λεφτά του· ο Λύκων, ο ρήτορας, που τον έκαναν στρατηγό, για να υπερασπιστεί τα φρούρια της πατρίδας κι αυτός τα παρέδωσε στον εχθρό· ο Μέλητος, «άγνωστος ποιητής και διάσημος "τέτοιος"», που «δέχτηκε για λίγα κατοστάρικα να υπογράψει αυτός την κατηγορία».
Η αντιστροφή του μύθου
Στη συνέχεια ο Σωκράτης περνάει στην επίθεση κατά των δικαστών του και αποφενακίζει το φαρισαϊσμό τους και, στα πρόσωπά τους, τη «δικαιοσύνη» της πατρίδας του: Ο Πανάρετος από την Πλάκα, πρόεδρος του «Συλλόγου για την προστασία της Ηθικής», που παραδίνει κρυφά τη γυναίκα του στους αγαπητικούς του· ο Χοιρέας από τη Λεψίνα, «που ξηγάει τα μυστήρια της Θεάς, μα δεν ξηγάει και το πώς γενήκανε φαμελικά του τα χωράφια και τα λιοστάσια της»· οι Σαρανταδάχτυλοι, «σταρέμποροι και καραβοκυρέοι του Περαία, που γίνονται κάθε χρόνο "σιτοφύλακες", για να κανονίζουν αυτοί την τιμή των γεννημάτων»· ο Ξηνταβελόνης, τοκογλύφος από την Κηφισιά, «που ρήμαξε τη φτωχολογιά, μα χτίζει βωμούς στον Ελεο»· ο Παρθενίας από τον Κολωνό, αγοραστής κάθε χρόνο του πορνικού φόρου, «που του τόνε πλερώνουνε κι' ο αδελφός του κ' η τσατσά του».
Ο «Σωκράτης» του Βάρναλη προφητεύει, σχεδόν 2.400 χρόνια μετά το θάνατό του, την αγιοποίησή του (υπαινιγμός για την αναπαράστασή του, μαζί με άλλους αρχαίους φιλοσόφους, ως Αγίου σε ελληνορθόδοξες εκκλησίες και μοναστήρια!) από τους «απογόνους» των δημίων του και την αντιστροφή της διδασκαλίας του από τον Πλάτωνα, που τη μετέτρεψε σε όργανο για τη συντήρηση του διεφθαρμένου καθεστώτος, που είχε πολεμήσει ο αληθινός Σωκράτης.
Ενώ ο Βάρναλης «καταστρέφει», αντιστρέφοντάς τον, το μύθο του Σωκράτη, αποκαθιστά το πραγματικό περιεχόμενο της φιλοσοφίας του και της φιλοσοφίας εν γένει.
* Ο κ. Γιώργος Βελουδής είναι καθηγητής της Νεοελληνικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου